Στην Άρτα δύο μοναδικά έθιμα, το πρώτο στα ορεινά Θεοδώριανα και το δεύτερο στο Μοναστήρι του Θεοτοκιού, προσδίδουν έντονο θρησκευτικό συναίσθημα στον Δεκαπενταύγουστο.
Στα 1000 μέτρα υψόμετρο, εκεί που αρχίζουν τα λιβάδια της Κωστηλάτας στα Θεοδώριανα, βρίσκεται το ξωκλήσι της Παναγιάς και γιορτάζει στις 15 Αυγούστου. Ο εορτασμός είναι διήμερος και τα έθιμα αναβιώνουν με τον παραδοσιακό χορό «διπλοκάγκελο», αλλά και με τη λιτάνευση της εικόνας από το ξωκλήσι στο χωριό.
Το κτύπημα της καμπάνας το πρωί, οδηγεί τους πιστούς στο εκκλησάκι της Κοίμησης της Θεοτόκου στην είσοδο του οροπεδίου της Κωστηλάτας, όπου χρειάζεται να περπατήσουν 40 λεπτά με τα πόδια. Όταν τελειώσει η θεία λειτουργία, ξεκινάει η λιτάνευση της εικόνας από το ξωκλήσι μέχρι την πλατεία των Θεοδώριανων. Καθ’ όλη την διάρκεια της διαδρομής, οι καμπάνες δεν σταματούν να χτυπούν χαρμόσυνα. Όταν η εικόνα φτάσει στο προαύλιο του ενοριακού Ναού του Αη-Γιώργη, γίνεται δέηση και ακολουθεί το προσκύνημα. Στο κεφαλοχώρι των Τζουμέρκων που το χειμώνα ερημώνει για τον Αύγουστο γίνεται το μεγαλύτερο αντάμωμα για το ιστορικό τους, όπως λένε, πανηγύρι της Παναγιάς.
Ανήμερα της γιορτής, αλλά και την επομένη στις 7 το απόγευμα, το κτύπημα της καμπάνας δίνει το σύνθημα. Όλοι συγκεντρώνονται στην πλατεία για να χορέψουν τον παραδοσιακό «διπλοκάγκελο». Τα χέρια δεμένα σταυρωτά, στην πρώτη σειρά οι γυναίκες και πίσω τους οι άνδρες, ενώ με μία φωνή τραγουδούν και χορεύουν, «ψηλά στην Κωστηλάτα».
Ο Δημήτρης Τεριούλης Πρόεδρος του Συλλόγου «οι Ορεινοί», εξηγεί στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, πως η «Κωστηλάτα», είναι το τραγούδι που εμπνεύστηκαν οι Θεοδωριανοί, όταν μετά από ένοπλη εξέγερση που συμμετείχαν και τα γυναικόπαιδα με πέτρες και ξύλα, ξαναπήραν τη γη τους, που οι Τούρκοι φεύγοντας το 1883, πούλησαν σε τσιφλικάδες.
Ο Επιτάφιος της Παναγίας
Στους πρόποδες του λόφου του Πέτα, στη θέση Ζερμή, απέναντι από την πόλη της Άρτας, στο γυναικείο Μοναστήρι του Θεοτοκιού, ο επιτάφιος της Θεοτόκου αποτελεί ένα μοναδικό έθιμο στην Ήπειρο. Την παραμονή της Κοιμήσεως, μετά την πρωινή ακολουθία οι τρεις μοναχές μαζί με γυναίκες από την περιοχή στολίζουν το χρυσοκεντημένο επιτάφιο της Παναγίας.
Όπως αναφέρει μία μοναχή στο ίδιος μέσο, ο πνευματικός της Μονής το 1980 έφερε από την Ιερουσαλήμ τα «εγκώμια» της Θεοτόκου και από τότε την παραμονή της μεγάλης εορτής γίνεται περιφορά του επιταφίου της Κοιμήσεως. Στις 8:30 το βράδυ της 14ης Αυγούστου, μετά το τέλος του εσπερινού, πλήθος κόσμου φτάνει στη Μονή για να παρακολουθήσουν την περιφορά του επιταφίου, που γίνεται τρεις φορές γύρω από τον ναό του μοναστηριού. Μοναχές, ψάλτες και πιστοί ψάλλουν εγκώμια της Παναγίας μέσα σε ατμόσφαιρα κατάνυξης.
Στην Ήπειρο, υπάρχουν δεκάδες ιεροί ναοί αφιερωμένοι στην Παναγία, γεγονός που καταδεικνύει πως οι Ηπειρώτες, που βίωσαν σκλαβιά και ξενιτιά, στήριξαν τις ελπίδες στη Θεοτόκο.
