Τα Χριστούγεννα και η Πρωτοχρονιά στην Ήπειρο είναι γεμάτες πλούσια παράδοση, έθιμα και συμβολισμούς, που αποτυπώνουν την κουλτούρα και τις αξίες μιας εποχής όπου η κοινότητα και η φύση έπαιζαν κεντρικό ρόλο. Τα έθιμα αυτά δεν ήταν απλώς εορταστικές πρακτικές, αλλά βαθιά ριζωμένες εκφράσεις της συλλογικότητας, της ευρηματικότητας και της σχέσης των ανθρώπων με τη φύση. Παρά τη λήθη που τα περιβάλλει σήμερα, παραμένουν ένας θησαυρός πολιτιστικής κληρονομιάς που αξίζει να θυμόμαστε και να τιμούμε.

Η προετοιμασία για τα Χριστούγεννα

Η εορταστική προετοιμασία ξεκινούσε από τις 14 Νοεμβρίου, ημέρα του Αγίου Φιλίππου, με την έναρξη της νηστείας της Σαρακοστής. Οι οικογένειες τότε αποχαιρετούσαν το κρέας με μια τελετουργική βραδιά όπου ευχόντουσαν: «Καλή Σαρακοστή να περάσουμε». Η περίοδος αυτή δεν ήταν μόνο νηστεία αλλά και ψυχική προετοιμασία για την μεγάλη γιορτή της γέννησης του Χριστού.

Ένα απo τα πιο χαρακτηριστικά έθιμα της περιοχής ήταν το σφάξιμο των γουρουνιών, που πραγματοποιούταν τις ημέρες πριν τα Χριστούγεννα. Το γουρούνι, που αποτελούσε πολύτιμη πηγή τροφής για όλο το χρόνο, τρεφόταν με ιδιαίτερη φροντίδα. Η ημέρα της σφαγής, γνωστή ως «γουρνοχαρά», συνοδευόταν από γλέντια, τραγούδια και χορούς που διαρκούσαν μέχρι το πρωί.

Οι παραδοσιακές πρακτικές αξιοποίησης του γουρουνιού δείχνουν την επινοητικότητα των ανθρώπων. Το κρέας αλατιζόταν και αποθηκευόταν σε ξύλινα δοχεία, το λίπος λιωνόταν και διατηρούνταν για χρήση σε όλα τα φαγητά, ενώ τα υπολείμματα γίνονταν λαχταριστές «τσιγαρίδες». Ακόμα και το δέρμα του γουρουνιού μετατρεπόταν σε «γουρνοτσάρουχα» για τα χωράφια.

Οι παραμονές και οι παραδόσεις

Τις τελευταίες μέρες πριν τα Χριστούγεννα, τα σπίτια καθαρίζονταν σχολαστικά και οι γυναίκες έφτιαχναν γλυκά. Την παραμονή των Χριστουγέννων, οι τηγανίτες που ετοιμάζονταν πάνω σε καμένες πλάκες φωτιάς συμβόλιζαν τα σπάργανα του Χριστού, θυμίζοντας τις απλές συνθήκες της Γέννησης. Αυτές οι τηγανίτες είχαν λιτή σύνθεση με απλό ζυμάρι και σερβίρονταν με μέλι ή ζάχαρη, καρύδια και κανέλα, δίνοντας έναν γλυκό τόνο στη μεγάλη ημέρα.

Από το διαδεδομένο αυτό γλυκό προέκυψαν και τα παραδοσιακά κάλαντα της Ηπείρου:

«Ελάτε εδώ γειτόνισσες, και εσείς γειτονοπούλες, τα σπάργανα να φτιάξουμε, και το Χριστό ν’ αλλάξουμε…».

Επιπλέον, σε ορισμένα χωριά της Ηπείρου – κυρίως στην Άρτα – υπήρχε το έθιμο του “αμίλητου νερού”. Την παραμονή των Χριστουγέννων, οι γυναίκες πήγαιναν στις βρύσες πριν την ανατολή του ήλιου για να φέρουν νερό, χωρίς να μιλήσουν καθ’ όλη τη διαδρομή. Το νερό αυτό θεωρούνταν ευλογημένο και χρησιμοποιούνταν για τις προετοιμασίες της γιορτής, πιστεύοντας πως φέρνει καλοτυχία και αρμονία στο σπιτικό.

Τα παιδιά έβγαιναν στους δρόμους, λέγοντας τα κάλαντα, με τον «τρουβά» στον ώμο τους για να μαζέψουν δώρα από τις νοικοκυρές, όπως «κλούρες», καρύδια και κάστανα.

Τα Χριστούγεννα

Η ημέρα των Χριστουγέννων ξεκινούσε τσ ξημερώματα με την εκκλησία, που ήταν φωταγωγημένη και γεμάτη από τις ψαλμωδίες των πιστών. Μετά τη λειτουργία, οι άνθρωποι αντάλλασσαν ευχές και επισκέπτονταν τα σπίτια των συγγενών, συχνά κρατώντας ένα κλαδί πουρναριού, μια ιδιαίτερη παράδοση που περιλάμβανε το κάψιμο του ξερού πουρναριού. Τα φλεγόμενα κλαδιά, με τις σπίθες τους να φωτίζουν τη νύχτα, συνόδευαν ευχές όπως: «Αρνιά, κατσίκια, νύφες και γαμπρούς!», ευχόμενοι ευημερία, αύξηση της οικογένειας και καλή τύχη.

Το έθιμο με το κάψιμο του πουρναριού και των φύλλων δάφνης συμβολίζει τους βοσκούς που πήγαν να προσκυνήσουν το θείο βρέφος, ανάβοντας ένα κλαδί για να φωτίσουν τη νύχτα. Στα Γιάννενα, αντί για αναμμένο πουρνάρι, χρησιμοποιούν δαφνόφυλλα και πουρναρόφυλλα, τα οποία ρίχνουν στο τζάκι, με τις σπίθες να συνοδεύονται από ευχές.

Επιπλέον, σε πολλά σπίτια ετοίμαζαν το Χριστόψωμο, ένα ιδιαίτερο ψωμί με στολίδια που συμβόλιζε την ευλογία του σπιτιού και της οικογένειας. Το Χριστόψωμο ήταν συνήθως στρογγυλό και στο κέντρο του υπήρχε ένας σταυρός από ζυμάρι, ενώ γύρω του τοποθετούνταν σύμβολα ευημερίας και καρποφορίας. Το Χριστόψωμο κόβονταν με ευλάβεια την ημέρα των Χριστουγέννων, και το πρώτο κομμάτι αφιερωνόταν στον Χριστό.

Οι δώδεκα μέρες και οι καλικάντζαροι

Η περίοδος από τα Χριστούγεννα έως τα Φώτα, γνωστή ως Δωδεκάμερο, ήταν γεμάτη από δεισιδαιμονίες και ιστορίες για τους καλικάντζαρους. Σύμφωνα με τις παραδόσεις, οι καλικάντζαροι ήταν πνεύματα που ανέβαιναν στον κόσμο των ανθρώπων κατά τη διάρκεια αυτών των ημερών. Οι περιγραφές τους τους παρουσίαζαν ως μικρόσωμους και άτακτους, με στόχο να προκαλούν αναστάτωση στα σπίτια.

Για να προστατευτούν από τους καλικάντζαρους, οι άνθρωποι έκαιγαν λιβάνι ή κλαδιά από πουρνάρια στο σπίτι, ώστε να απομακρύνουν τα κακά πνεύματα. Ακόμη, τοποθετούσαν χριστόψωμο και σκόρδα στις πόρτες για να αποτρέψουν την είσοδό τους. Οι κάτοικοι πρόσεχαν να βρίσκονται στα σπίτια τους πριν πέσει η νύχτα, φοβούμενοι τις φάρσες και τα ξόρκια των καλικάντζαρων.

Επιπλέον, υπήρχε η δοξασία ότι οι καλικάντζαροι προσπαθούσαν να πριονίσουν το δέντρο που κρατούσε τον κόσμο, αλλά κάθε χρόνο, με τον αγιασμό των υδάτων στα Φώτα, αναγκάζονταν να επιστρέψουν στα έγκατα της γης, αφήνοντας τους ανθρώπους και πάλι ήσυχους.

Η Πρωτοχρονιά

Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, τα σπίτια έλαμπαν από καθαριότητα. Οι γυναίκες έπλαθαν τη βασιλόπιτα με φροντίδα, προσθέτοντας το φλουρί και σύμβολα ευημερίας ανάμεσα στα φύλλα της ζύμης. Η βασιλόπιτα ψηνόταν την ημέρα της Πρωτοχρονιάς και κόβονταν από τον μεγαλύτερο της οικογένειας με μια τελετουργική διαδικασία που περιλάμβανε ευχές και σταύρωμα της πίτας.

Ένα ιδιαίτερο έθιμο της ημέρας ήταν οι κουλούρες με τρύπα στη μέση, που κρεμιόνταν στα κέρατα των ζώων. Αν η κουλούρα έπεφτε όρθια, προμήνυε τη γέννηση αγοριού, ενώ αν έπεφτε ανάποδα, προμήνυε κορίτσι.

Η Πρωτοχρονιά συνοδευόταν από ευχές για πλούτο και υγεία, όπως αυτές που έλεγαν όταν έκαιγαν φούντες από πουρνάρι: «Αρνιά, κατσίκια, θηλυκά και μοσχάρια, παιδιά αρσενικά!».

Επιμέλεια: Βάσω Γκόρου – Παναγιώτης Τζόκας